2019 – Fietstocht WOII Zuidlaren
Lesbrief: WOII, Zuidlaren en Dennenoord
Bevat: plattegrond met fietsroute en beschrijving nummers
Bedoeling: het gezicht tonen van de Tweede Wereldoorlog in de leefomgeving van de leerling
Doelgroep: +/- 12 jarigen
Tijdsduur route: 1.5 uur – 2 uur
Uitgave: Erfgoed Lentis 2019
Idee: Dennis Meijeringh
Inleiding:
De lesbrief biedt een routebeschrijving en achtergrondinformatie voor een fietstocht, ter herdenking van de bevrijding van Zuidlaren op 13 april in 1945. De routebeschrijving met de achtergrondinformatie is voldoende voor een educatief waardevolle ochtend, waarbij omgevingsbesef wordt opgedaan.
Voor de inbedding van de fietstocht in een breder perspectief wordt de Tweede Wereldoorlog gekarakteriseerd in enkele basiskenmerken, toegespitst op Zuidlaren en de instelling Dennenoord.
Klik op de afbeelding voor een grote weergave
01. Monument SAS (Special Air Service) parachutisten
Het monument van Paul Duquesne en de Franse parachutisten.
Achtergrondinformatie:
Aan het einde van de oorlog, in de nacht van 7 op 8 april 1945, landen er in Drenthe ongeveer 700 Franse parachutisten. Dit is natuurlijk een geheime operatie met als codenaam Amherst. De soldaten moeten ervoor zorgen dat de bruggen, sluizen en wegen, heel blijven, zodat de Canadese en Poolse bevrijders snel op kunnen rukken. Ook moeten de Fransen onderzoeken waar de Duitsers sterk zijn en waar ze zwakker zijn. De parachutisten worden gedropt in groepjes van 15 man. Dit wordt een stick genoemd. Twee van deze groepen landen in Zuidlaren. Eén van de twee groepen, stick 19 verzamelt zich in het donker van de nacht en schuilt in de nacht van 8 op 9 april in de schuur naast deze boerderij. Ze hebben pech, ze worden verraden door een Nederlandse landwachter. Dat is iemand die aan de kant van de Duitsers staat. De Duitse soldaten die in de Kazerne verblijven gaan op 9 april in de aanval op de boerderij. De Duitsers zijn wel met 300 man. Ze schieten met een kanon vanaf de Hogeweg over het weiland, dat is nu de Zuid-Es, op de achterkant van de boerderij. Alle koeien zijn dood. De Franse parachutisten zijn net op tijd gewaarschuwd. Ze liggen in dekking in de sloten. De Fransen zijn licht bewapend en ze zijn maar met 15 man. Ze besluiten om ervan door te gaan. 4 man lukt het om te ontsnappen, 10 parachutisten worden gevangen genomen. Eén parachutist sneuvelt, hij heet Paul Duquesne. Hij heeft een handgranaat in zijn hand en hij negeert het bevel van de Duitse officier om die in de sloot te gooien. Hij gooit de granaat tussen de Duitsers. Meerdere Duitse soldaten raken gewond. Er wordt op Paul Duquesne geschoten, hij raakt gewond en de Duitse officier schiet hem vervolgens dood.
02. Adolf van Nassau kazerne
Achtergrondinformatie:
De Adolf van Nassau kazerne wordt in 1938 gebouwd en is net klaar voordat de mobilisatie in 1939 van kracht wordt. Koningin Wilhelmina neemt in 1939 het defilé af van de opgekomen militairen. De eenheden moeten als het tot een oorlog komt de Duitse opmars vertragen, zodat op andere plaatsen de verdediging op orde gemaakt kan worden. Bijvoorbeeld de troepen bij de Afsluitdijk, bij Kornwerderzand hebben dan meer tijd om zich voor te bereiden op de strijd. De kazerne wordt al in juli 1940 door de Duitse bezetter in gebruik genomen.
– Vraag: weet je hoe de burgemeester heet, die de eerste steen voor de kazerne legde?
03. Militaire oorlogsgraven en graf NSB-er Reilingh
De oude begraafplaats. Stap over het hekje en direct aan je linkerzijde liggen 2 militaire oorlogsgraven. Ca. 20 meter verder naar links het graf van Willem Reilingh, NSB-er.
Achtergrondinformatie:
Hier ligt Hendrik Kok, een boerenzoon uit Zuidlaren, die in mei 1940 als soldaat sneuvelt tijdens de strijd. Naast hem ligt Lesley Fowler. Hij is navigator op een bommenwerper. Het vliegtuig is neergeschoten boven Krefeld in Duitsland. Dit is 275 km van Zuidlaren vandaan. Hij is gewond en wordt vervoerd naar het Kriegslazareth (oorlogshospitaal) welke door de Duitsers inmiddels gevestigd in het Psychiatrisch ziekenhuis op Dennenoord en overlijdt daar aan zijn verwonding. Naast hen waren ook Paul Duquesne (zie 01) en Alfred Czesny begraven. Paul is herbegraven in Wevelgem (België). Alfred is herbegraven op de Poolse begraafplaats in Breda. Alfred Czesny vecht onder de naam Alfred Czerwinski in een Poolse legereenheid. Hij raakt gewond en wordt verpleegd in het Canadese ziekenhuis op het terrein van Dennenoord. De Canadezen hebben het ziekenhuis bij de bevrijding van Zuidlaren, op 13 april, overgenomen van de Duitsers. Op 17 april overlijdt Alfred aan zijn verwondingen. Hij wordt begraven onder de naam Czesny. Bij zijn herbegrafenis in Breda komt zijn echte naam op de steen.
Op dezelfde begraafplaats, iets verderop, ligt Willem Reilingh begraven. Hij is een NSB-er en wordt doodgeschoten door het verzet. Dit gebeurt op 31 juli 1943 bij een bosje langs de Esweg van Zuidlaren naar Midlaren. Waarom hij dood moet is niet bekend. Op grond van hun erecode willen de verzetsstrijders er later niet over praten. De Duitsers nemen wraak. Geert Por en Wessel Knot worden als daders ter dood veroordeeld. De Meppelaren C.F. Kwant en J. ten Cate worden zonder enige vorm van proces doodgeschoten aan de Stationsweg, op de hoek met de Mensinge. (Zie ook 13)
04. Noodbegraafplaats WOII
Op het weiland naast de oude begraafplaats zijn tijdens de oorlog Duitse soldaten begraven. Zij waren aan hun verwondingen overleden.
Achtergrondinformatie:
Op de begraafplaats worden ook tussen de 120 – 200 Duitse militairen begraven tijdens de oorlog. Na de oorlog worden de meesten van hen herbegraven op de Duitse militaire begraafplaats Ysselsteyn.
05. Werkplaats Duitse voertuigen
De garage waar nu de Shell garage is gevestigd is in de oorlog door de Duitsers gevorderd.
Achtergrondinformatie:
De Duitsers herstellen in deze garage hun voertuigen. De legervoertuigen worden gecamoufleerd in het bos gezet. Op 11 april 1945 worden de voertuigen beschoten door een vliegtuig van de Engelse luchtmacht. Een Duitse monteur vlucht tijdens de beschieting de werkplaats uit. Hij schuilt in een van de putten die langs de weg zijn gegraven. Op 13 april als de Canadezen Zuidlaren bevrijden zijn de Duitse legervoertuigen verdwenen.
06. Opslagplaats V1
Op de weg bij de manege liggen aan het einde van de oorlog raketten opgeslagen onder de bomen.
Achtergrondinformatie:
Het zijn V1. De V staat voor Vergeldingswapen. Dit is één van de geheime wapens van de Duitsers waarmee ze hopen de oorlog te winnen.
07. Canadees krijgsgevangenenkamp
Achter de molen ter hoogte van de parkeerplaats is direct na de oorlog een krijgsgevangenenkamp gesticht.
Achtergrondinformatie:
Na de bevrijding van Zuidlaren richten de Canadese troepen een krijgsgevangenkamp op. Het is een tentenkamp waarin de Duitse krijgsgevangenen kort verblijven tijdens hun terugreis naar Duitsland. Het is een POW kamp. POW staat voor Prisoners Of War, zeg maar oorlogsgevangenen. Het kamp wordt begin november weer gesloten. De duizenden soldaten zijn dan terug in Duitsland en de oorlogsmisdadigers zijn opgesloten in gevangenissen.
08. Monument ‘De onbekende soldaat’
Het monument van de onbekende soldaat. Het is een herinneringsplek voor de gevallen Zuidlaarders in de Tweede Wereldoorlog.
– Vraag: hoeveel namen staan op het monument?
09. Huize Lariks (gemeentehuis WOII)
Huize Lariks is het oude gemeentehuis. In het torentje zijn tijdens de oorlog 3 jonge mannen ondergedoken. ‘Nachts wordt er stiekum stroom via een kabel stroom geleid naar drukkerij Hertz op nummer 11.
10. Drukkerij Hertz
De drukkerij op nummer 11 waar de Oostermoer tot stand komt. Hier wordt tijdens de oorlog illegaal gedrukt.
11. Stolpersteine fam. Cohen (Ruchti)
Bij schoenwinkel Ruchti liggen Stolpersteine (struikelstenen). Dit zijn stille getuigen van het feit dat hier voor de oorlog Joden wonen. Deze Zuidlaarders zijn nooit teruggekeerd. Op 4 plaatsen in Zuidlaren zijn deze stenen aangebracht.
– Vraag: wie hebben hier gewoond?
12. Synagoge
De synagoge. Op een bord aan de muur staan de namen van 15 personen. Het zijn Joden uit Zuidlaren die de oorlog niet hebben overleefd.
13. Fusileerplek verzetsmannen
Op deze plek worden 2 verzetsmannen gefusilleerd. Ze worden doodgeschoten zonder dat er een proces plaatsvindt.
– Vraag: wat zijn de namen van deze mannen?
14. Monument 2 verzetsmannen
15. Kantoor Sicherheitsdienst (SD)
Achtergrondinformatie:
Dit is de woning waar de geneesheer-directeur van het psychiatrisch ziekenhuis Dennenoord woonde. In oktober 1941 moet hij de woning verlaten, omdat de Duitse geheime politie (Sicherheitsdienst) hier haar kantoor wil vestigen.
16. Opleidingsinstituut Kriegsmarine
Het Noorder Sanatorium wordt ook in oktober 1941 door de bezetter in beslag gekomen.
Achtergrondinformatie:
De Duitse marine vestigt hier een opleidingscentrum. Voor het gebouw staan mini onderzeeërs om in te oefenen. Tijdens de eerste maanden na de bevrijding worden hier NSB-ers opgesloten. Op 27 juli wordt het gebouw aan Dennenoord teruggegeven. De gedetineerden zijn inmiddels ondergebracht in het kamp Westerbork, in afwachting van hun berechting en eventuele straf. Het Tribunaal in Assen behandeld de zaken van de Zuidlaarder NSB-ers. Aan alle veroordeelden wordt naast een gevangenisstraf en/of een geldboete, voor 10 jaar de kiesrechten ontzegd.
17. Opgeblazen brug door de Duitse bezetter
Richting Vries, onder de N34 door, zie je een brug. De oude brug is op 13 april opgeblazen.
Achtergrondinformatie:
De Duitsers willen de Canadezen die vanaf de richting Vries komen tegen houden en daarom blazen ze de brug op. Brokstukken van de oude brug liggen nog aan de oever en maken zichtbaar dat de weg toentertijd op een iets andere plek lag dan nu het geval is. De Canadezen moeten voor de bevrijding van Zuidlaren op zoek naar een andere brug. Ze worden hierbij geholpen door Dirk Korzaan die als patiënt op Dennenoord verblijft. Dirk wijst de Canadezen de weg via Zeegse en het bruggetje in Schipborg.
– Vraag: hoe wordt het stroompje genoemd waar de brug over ligt?
18. Monument ‘De Helletocht’
Op het terrein van Dennenoord, naast het Witte Huis, staat een monument.
Achtergrondinformatie:
Aan het einde van de oorlog willen de Duitsers dat alle patiënten uit Dennenoord vertrekken. Ze willen het terrein zelf gebruiken als ziekenhuis. De Duitsers hebben veel gewonde soldaten, die geopereerd en verpleegd moeten worden. De laatste 528 patiënten vertrekken op 27 maart 1945 naar het psychiatrisch ziekenhuis in Franeker. De reis naar Franeker en het verblijf in Franeker vindt plaats onder slechte omstandigheden. Op 27 juli 1945 komen ze terug. 56 patiënten zijn dan dood. Ze zijn het slachtoffer van onvoldoende zorg. Ze slapen op stro in klaslokalen, er is geen warm water, geen zeep, het is koud en vies en ze besmetten elkaar met ziektes. Om hen niet te vergeten en om te weten wat er gebeurt, wanneer er geen goede zorg is, staat dit monument op deze plek. Langs deze weg ging de treurig ogende stoet richting Vries om daar in de trein te worden gepropt.
– Vraag: Wat zie je?
19. Expositieruimte Erfgoed Lentis
Geopend op de woensdagmiddagen van 14:00 uur tot 16:00 uur (of op afspraak) van 1 april tot 1 oktober.
Achtergrondinformatie:
Een aantal medewerkers van Dennenoord zijn actief in het verzet. Ze helpen onderduikers, ze smokkelen wapens, ze stelen bonkaarten en ze doen nog veel meer.
20. Ambtswoning verzetsheld Arnold van Weringh
In de witte woning naast het Erfgoedcentrum woont de verzetsman Arnold van Weringh met zijn gezin.
Achtergrondinformatie:
Arnold zorgt ten tijde van de oorlog voor onderduikadressen en valse persoonsbewijzen voor joden en verzetsmensen. Ook is Arnold betrokken bij de grootse bonnenkraak gepleegd in de oorlog.
21. Ambtswoning verzetsheld Willem ten Haaf
In de woning tegenover het witte huisje woont de verzetsman Willem ten Haaf met zijn gezin.
Achtergrondinformatie:
In een grote kelder onder het schuurtje van dit huis zitten onderduikers net als op afdelingen tussen patiënten en onder de Wasserij. Het onderduikershol wordt het Wilhelminahuis genoemd.
22. Einde fietstocht
– Vraag: Wat vind je het meest bijzondere, gekke of leuke wat je hebt geleerd van deze fietstocht?